آیه 111 سوره هود

وَ إِنَّ كُلاًّ لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ (111)

وَ إِنَّ كُلًّا: و بدرستى كه همه مختلفان كه مؤمنند و كافر، خواه از امت تو يا قوم موسى يا ساير امم، لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ أَعْمالَهُمْ‌: هرآينه البته البته همه كس را تمام بدهد پروردگار تو جزاى اعمال ايشان را، يا هيچكس نباشد الّا آنكه خداى تعالى او را جزاى عمل به تمامى بدهد، نيكى را جزاى خير و بدى را پاداش بدى. إِنَّهُ بِما يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ: بدرستى كه ذات احديت به آنچه مى‌كنند دانا و آگاه است به درونه كارها و چيزى از او فوت نشود اگرچه اخفى باشد تا وافيا جزا را مترتب سازد.

فَلا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِمَّا يَعْبُدُ هؤُلاءِ ما يَعْبُدُونَ إِلاَّ كَما يَعْبُدُ آباؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِيبَهُمْ غَيْرَ مَنْقُوصٍ (109) وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ (110) وَ إِنَّ كُلاًّ لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ أَعْمالَهُمْ إِنَّهُ بِما يَعْمَلُونَ خَبِيرٌ (111) فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (112)

ترجمه‌

پس مباش در شك از آنچه مى‌پرستند اين جماعت نمى‌پرستند مگر چنانچه ميپرستيدند پدرانشان از پيش و بدرستيكه ماهر آينه تمام دهنده‌ايم بآنها

جلد 3 صفحه 112

بهره ايشانرا بدون كم و كاست‌

و بتحقيق داديم بموسى آنكتابرا پس اختلاف شد در آن و اگر نبود و عده‌اى كه سبقت گرفت از پروردگارت هر آينه حكم كرده شده بود ميانشان و همانا آنها هر آينه در ترديدى هستند از آن كه شك اندازنده است‌

و بدرستيكه تمامى هر آينه از آنانند كه البتّه تمام خواهد داد بآنها پروردگار تو جزاى كارهاشانرا همانا او بآنچه ميكنند آگاه است‌

پس ثابت باش چنانچه مأمور شدى و كسانيكه توبه نمودند با تو و تجاوز مكنيد همانا او بآنچه ميكنيد بينا است.

تفسير

خداوند اخبار فرموده است مردم را از آنكه جاى شك نيست در بطلان بت و بت پرستى در واقع بنهى پيغمبر خود را از اين امر در ظاهر چنانچه رسم خطابات قرآنيّه است تا آنكه يقين داشته باشند بسوء عاقبت بت پرستان چنانچه در قصص سابقه بيان شد و موجب تسليت خاطر مبارك پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شود كه خداوند بالاخره از آنها انتقام خواهد كشيد و بحال خودشان واگذار نخواهد فرمود چون حال اينها مانند حال پدرانشان است در شرك و ضلالت و در آنكه مدركى براى اين عمل قبيح جز تقليد آباء نداشته و ندارند پس بسهم خودشان از عذاب خواهند رسيد چنانچه رسيدند بدون كم و زياد و محتمل است مراد از جمله و انّا لموفوهم آن باشد كه خداوند روزى مقدّر آنها را بدون نقص بآنها خواهد رسانيد و منافات با عذاب دنيوى و اخروى ندارد بلكه وفاء نصيب كامل دنيوى آنها مؤكّد استحقاق عذابشان خواهد بود و خداوند عطا فرمود بحضرت موسى عليه السّلام تورية را و مردم اختلاف نمودند در قبول آن لذا جمعى ايمان آوردند و جمعى كافر شدند چنانچه اختلاف نمودند در ايمان بقرآن و در كافى از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه اختلاف نمودند امّت موسى عليه السّلام چنانچه اختلاف نمودند اين امّت در كتاب و بعد از اين اختلاف خواهند نمود در كتابيكه با قائم عليه السّلام است و براى آنها خواهد آورد و جمعى از مردم منكر آن شوند و آن حضرت گردنشانرا ميزند و اگر نبود گفتار و وعده الهى بانظار و مهلت آنها تا روز قيامت حكم فرموده بود ميان اهل حقّ و باطل بتعجيل در ثواب و عقاب براى تميز آندو گروه از يكديگر و يكى از بدبختيهاى كفّار آنستكه در شك و ترديدند از صحّت كتاب خدا بطوريكه موجب تشويش و اضطراب آنها شده در كليّه عقائد و اعمال چون ريب اقوى از شك است و بر مستقر و مؤثر آن اطلاق ميشود و خداوند تحقيقا تمام بندگانرا

جلد 3 صفحه 113

خواه مؤمن باشند خواه كافر البتّه بجزاى كامل افعالشان از خير و شرّ در دنيا و آخرت خواهد رسانيد و قمّى ره فرموده در قيامت و ظاهرا مراد تكميل آن باشد نه انحصار بآن و در قرائت و تركيب جمله و انّ كلّا لمّا ليوفّينّهم ربّك اعمالهم بين قراء و ميان نحويّون اختلاف بسيارى شده كه ذكر آن با وضوح معناى مراد موجب تطويل مملّ است و ظاهرا در قرائت متعارفه كه انّ و لمّا هر دو مشدّد و مورد اشكال است يا بايد قائل شد كه لمّا در اصل لمن ما بوده كه بعد از قلب نون بميم اولى از سه ميم حذف شده و كلمه ما بمعنى الّذين است و اين قول از قراء نقل شده و حقير باين معنى ترجمه نمودم يا بايد قائل شد كه لمّا نافيه و بعد از آن جمله يوفوا اعمالهم مقدّر است بدلالت ليوفينّهم يعنى تاكنون وفا كرده نشدند و بعد از اين وفا ميشود بآنها جزاى اعمالشان كه ابن هشام اختيار نموده يا لمّا شرطيّه و بعثوا مقدّر است يعنى چون مبعوث شوند در قيامت جزاى آنها داده خواهد شد كه از فرمايش قمّى ره استفاده ميشود و در قرائت لما بتخفيف كه آنهم معروف است و اشكال ندارد يكى از دو لام توطئه قسم و ديگرى براى تأكيد و ما زائده است براى فصل ميان آندو يعنى و بدرستيكه تمامى آنها را و اللّه هر آينه وفا ميفرمايد بآنها پروردگار تو جزاى اعمالشانرا و خداوند آگاه است باعمال آنها و چيزى از نظر او محو نمى‌شود و بر او مخفى نميماند پس بايد مستقيم و ثابت باشد پيغمبر اكرم بر جاده حقّ و حقيقت و در دعوت بآن اصولا و فروعا چنانچه مأمور بآن شده است و نيز بايد ثابت و مستقيم باشند كسانيكه توبه از كفر نمودند و بشرف اسلام و ايمان مشرّف شدند در دين خودشان و از غلبه كفّار نينديشند و بوساوس آنها متزلزل نشوند و عدول از حقّ و حقيقت نكنند و تجاوز از حدود الهى و مقرّرات مذهبى ننمايند و متمايل بقوانين و آداب اجانب نشوند و بدانند كه خداوند اعمال و عقائد و رفتار و كردار آنها را مى‌بيند و مى‌داند و هر كس را بجزاى عمل خود ميرساند از ابن عبّاس ره نقل شده كه هيچ آيه‌اى دشوارتر از اين آيه بر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل نشد و براى اين فرمود پير كرد مرا سوره هود و واقعه و امثال آن.

جلد 3 صفحه 114

وَ إِن‌َّ كُلاًّ لَمّا لَيُوَفِّيَنَّهُم‌ رَبُّك‌َ أَعمالَهُم‌ إِنَّه‌ُ بِما يَعمَلُون‌َ خَبِيرٌ (111)

و بدرستي‌ ‌که‌ ‌کل‌ ‌از‌ سعداء و اشقياء ‌را‌ ‌هر‌ آينه‌ البته‌ جزاء ميدهد پروردگار تو جزاء تام‌ و تمام‌ اعمال‌ ‌آنها‌ ‌را‌ و محققا خداوند بآنچه‌ عمل‌ ميكنند ‌با‌ خبر ‌است‌ وَ إِن‌َّ كُلًّا چون‌ بيان‌ حال‌ دو فرقه‌ ‌در‌ آيات‌ قبل‌ شد ‌که‌ شقي‌ مخلد ‌در‌ عذاب‌ ‌است‌ و سعيد مخلد ‌در‌ بهشت‌ و ثواب‌ ‌است‌ ‌براي‌ تأكيد ‌اينکه‌ موضوع‌ چه‌ نسبت‌ باين‌ امّت‌ ‌باشد‌ و چه‌ بامّت‌ موسي‌ بلكه‌ جميع‌ امم‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ دو قسم‌ سعداء و اشقياء سواي‌ قاصرين‌ و مجانين‌ و اطفال‌ ‌که‌ عنوان‌ سعيد و شقي‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ صادق‌ نيست‌ خارج‌ نيست‌ بدون‌ استثناء.

لَمّا لَيُوَفِّيَنَّهُم‌ جزاء عمل‌ ‌خود‌ ‌را‌ بنحو اكمل‌ و اتم‌ خداوند ميدهد ‌ان‌ خيرا فخير و ‌ان‌ شرا فشر ربّك‌ پروردگار تو ‌که‌ بشارت‌ ده‌ سعداء ‌را‌ و انذار فرما اشقياء ‌را‌ ‌تا‌ اينكه‌ سعداء دست‌ ‌از‌ سعادت‌ نكشند و اشقياء ‌از‌ شقاوت‌ بيرون‌ آيند ‌آنها‌ شوقا ‌الي‌ الثواب‌ و اينها خوفا ‌عن‌ العذاب‌ و توهّم‌ نشود ‌که‌ ‌بر‌ خداوند مخفي‌ ‌باشد‌ ممكن‌ ‌است‌ ‌بر‌ انبياء و ملائكه‌ ‌حتي‌ كتبه‌ اعمال‌ بسي‌ مخفي‌ شود ولي‌ ‌بر‌ ‌خدا‌ محال‌ ‌است‌ ‌در‌ دعاء كميل‌ دارد

و ‌کل‌ سيئة امرت‌ باثباتها الكرام‌ الكاتبين‌ ‌الّذين‌ وكلتهم‌ بحفظ ‌ما ‌يکون‌ مني‌ و جعلتهم‌ شهودا ‌علي‌ ‌مع‌ جوارحي‌ و كنت‌ انت‌ الرقيب‌ ‌علي‌ ‌من‌ ورائهم‌ و الشاهد ‌لما‌ خفي‌ عنهم‌ و برحمتك‌ اخفيته‌ و بفضلك‌ سترته‌.

أعمالهم‌ جمع‌ مضاف‌ شامل‌ كليه‌ اعمال‌ ميشود چه‌ امور قلبيه‌ ‌از‌ امور اعتقاديه‌ و چه‌ نفسيه‌ اخلاقيه‌ و چه‌ جوارحيه‌ افعاليه‌ تمام‌ داراي‌ اثر و مورد جزاء واقع‌ ميشود ثوابا و عقابا.

إِنَّه‌ُ بِما يَعمَلُون‌َ خَبِيرٌ خبير علم‌ بجزئيات‌ خارجيه‌ و مصاديق‌ خارجيه‌ ‌است‌ بخلاف‌ علم‌ ‌که‌ اعم‌ ‌است‌ امور عقليه‌ و كليه‌ ‌را‌ ‌هم‌ شامل‌ ميشود و ‌اينکه‌ جمله‌ رد ‌بر‌

جلد 11 - صفحه 133

بعض‌ حكماء ‌است‌ ‌که‌ گفتند العياذ ‌خدا‌ علم‌ بجزئيات‌ ندارد زيرا جزئيات‌ داثر و زائل‌ ‌است‌، و جواب‌ ‌آنها‌ اينست‌ ‌که‌ دثور و زوال‌ جزئيات‌ چه‌ ارتباطي‌ بعلم‌ دارد خداوند ازلا ميداند آنچه‌ ‌در‌ ابد واقع‌ ميشود و ابدا ميداند آنچه‌ ‌در‌ ازل‌ واقع‌ ‌شده‌ علم‌ الهي‌ محدود نيست‌ ‌غير‌ متناهي‌ ‌است‌ عين‌ ذات‌ ‌است‌ و ميان‌ حكماء و متكلمين‌ ‌در‌ علم‌ باري‌ اقوال‌ زيادي‌ ‌است‌ بالغ‌ ‌بر‌ بيست‌ و پنج‌ قول‌ ‌که‌ ‌در‌ منظومه‌ سبزواري‌ اشاره‌ ميكند

]

(آیه 111)- در این آیه برای تأکید بیشتر اضافه می‌کند: «و پروردگارت هر یک از این دو گروه (مؤمنان و کافران) را به پاداش اعمالشان بطور کامل می‌رساند و اعمال آنها را بی‌کم و کاست به خودشان تحویل می‌دهد» (وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ).

و این کار هیچ گونه مشکل و مشقتی برای خداوند ندارد «زیرا او (به همه چیز آگاه است و) از هر کاری که انجام می‌دهند با خبر می‌باشد» (إِنَّهُ بِما یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

جالب این که می‌گوید: اعمالشان را به آنها می‌دهیم و این اشاره دیگری بر مسأله تجسم اعمال است و این که پاداش و کیفر در حقیقت اعمال خود انسان است که تغییر شکل می‌یابد و به او می‌رسد.